شاه کلید برنامه های درسی
تعلیم وتربیت درست مطابق با انتظارات برنامه درسی مشتمل است بر گسترش معنویت که بر چگونگی تفکر و نحوه عملکرد دانش آموزان اثر می‌گذارد و به آنها آگاهی می‌دهد که با خدای یگانه، با خود، با طبیعت و دنیای اطراف خود و انسانهای دیگر احساس پیوستگی و ارتباط خالصانه داشته باشند، ارزشهای مطلوب و مفید را شناسایی و جذب وجود خود کنند و همه کارها و امور خصوصی و اجتماعی خود، از جمله تمام موارد یادگیری را با آن ارزش ها همسو و منطبق کنند و به شخصیت و منش و خلق وخوی نیکو مجهز شوند.
لازمه محقق شــدن این مهم، درک و استنباط درست مجریان تعلیم وتربیت از معانی عمیق زندگی و ارزش های معنوی و اخلاقی نیکوست. درک این نکته مبتنی بر اخلاق و معنویت، روش معتبری برای همدل شدن با کار وزین معلمی و وظیفه سنگین یاددهی است.
اخلاق که یکی از عناصر کلیدی الگوی هدفگذاری در سند نوین برنامه های درسی ماست، در واقع، قلب و به عبارتی شاه کلید برنامه‌های درسی به شمار می‌آید.
مدرسه، کانون پرورش اخلاق و معنویات است. مدیران و معلمان مدارس وقتی با استفاده از رهنمودهای ارزشی- اخلاقی- معنوی، کار یاد دهی یادگیری را پیش می‌برند، الگویی از ارزشمندی توجه به اخلاق و معنویات را به نمایش می‌گذارند. افرادی که به صفات ارزشی اخلاقی و معنوی متصف اند، اعم از مدیر، معلم و دانش آموز، در انجام مســئولیت های خود، که یاد دهی و یادگیری هدفمند و معنادار است، منصفانه‌تر و مؤثرتر عمل می‌کنند، در تصمیم گیری جسورتر و در اتخاذ روش های منتهی به عمل انعطاف پذیرترند و همه این ها موجبات نشــاط و سرخوشی را در انجام وظایف محوله به دنبال دارد.
مســئولیت پذیری، تعهد، مشــارکت جویی، انصاف، صداقت، خیرخواهی و شــفقت، احترام و همدلی، وفاداری، قابل اعتماد بودن و رازداری، مهربانی، انعطاف، گذشت، عفت، عدالت، تقوا، ایثار، قانون گرایی و... همه ارزش هایی بنیادی و مصادیقی از ویژگی های بارز و اخلاقی شخصیتی اند.
اگرچه مسائل اخلاقی و معنوی همیشه مطرح بوده اند، اما هیچگاه به صورت تلفیق با همه مواد برنامه های درسی به آنها نگاه نشده است. اینک وقت آن است که در اجرای برنامه های درسی در مدارس به شیوه های اجرایی تلفیقی نیز بیندیشیم و به آن شیوه ها عمل کنیم.
اینکه هدف غایی برنامه درسی دستیابی یادگیرندگان به ارزش های اخلاقی و معنوی مورد نظر نظام است، یک روی سکه برنامه درسی است و اما روی دیگر سکه این است که چگونه در کلاس درس تحقق این هدف را پیگیری کنیم.
گنجانــدن معنویت در محیط های آموزشــی مســتلزم برقراری فرایندی اســت که معلمان و متعلمــان را متقاعــد می‌کند کســب دانش و علم در هــر زمان و مکان ابزاری برای پاســخ به پرسش های اخلاقی و معنوی، وسیله ای برای متصف شدن به ارزشهای پسندیده و والا و کلیدی برای گشودن درهای منتهی به غایات زندگی است.
نمونه پرسش های قابل طرح در مدرسه و کلاس های درس که می‌تواند زمینه پرورش معنویات و اخلاقیات را فراهم کند عبارت اند از:
- چرا به مدرسه آمده ام و چرادرس می‌خوانم؟
- چرا باید عمیق و خوب یاد بگیرم؟
- چرا نباید وقت خود را تلف کنم؟
- مقصود من از زندگی چیست؟
- درس خواندن چطور با نحوه زندگی کردن من ارتباط پیدا می‌کند؟
- چرا باید از وسایل خود خوب نگهداری کنم؟
- چرا نباید روی زمین آشغال بریزم؟
- چگونه است که بعضی از بچه ها به یکدیگر حسادت می‌کنند؟
- چگونه می‌توانم با خودم رقابت کنم و به رقابت با دیگران نیندیشم؟
- چرا باید با دیگران ارتباط خوبی داشته باشم و چطور می‌توانم با آنها تعامل سازنده برقرار کنم؟
- چرا باید مراقب سلامتی خودم باشم؟ و چگونه می‌توانم سلامتم را حفظ کنم؟
- چرا باید شکرگزار نعمتهایی باشم که خداوند در وجودم نهاده است؟
- راه و روشهای شکرگزاری من چگونه می‌تواند باشد؟
مجریان برنامه های درســی نباید تنها بر انتقال اطلاعات شــناختی تکیه داشته باشند، بلکه کســب دانش های شناختی را باید وســیله ای برای شناخت ارزش های معنوی و اخلاقی و کشف راه حل های متصف شــدن به آن اوصاف هم بپندارند و آگاهانه برای رســیدن به آن هدف های والا تلاش کنند.
انجــام این مهم در همه کلاس های درس امکانپذیر اســت. برای مثــال، در کلاس تاریخ می‌توان برای پاسخ یابی به سؤال « چرا بعضی مردم بعضی دیگر را می‌کشند؟» فرصت‌های تفکر را برای دانش آموزان به وجود آورد. همینطور در کلاس زمین شناســی، فرصت پاسخ یافتن به ســؤالاتی نظیر چگونگی اثرات خاک و مواد آن در رشــد و نمو انواع مــواد غذایی، و اهمیت و ضرورت داشــت و برداشت مناســب از آن برای حفظ سلامتی، رعایت بهداشت و حفظ محیط زیســت. در کلاس زیست شناســی نیز، برای مثال در مبحث اکوسیستم، دانش آموزان باید یاد بگیرند هریک از آنها در چرخه اکوسیســتم ســهم و نقشی برعهده دارند.
نقش آنها می‌تواند ســازنده یا مخرب باشــد. آنها باید به این پرســش جواب بدهند که آیا باید به عنوان انسانی با اخلاق و ارزشــمند بــه حفظ چرخه حیات کمک کنند یا به عنوان فــردی بی اعتنا، خودخواه و خودبین محیطزیســت را تخریب کنند. آیا باید در مصــرف آب صرفه جویی کنند یا بیرویه و بدون توجه به نیازهای دیگران و توسعه پایدار در مصرف آن زیاده روی و اسراف کنند.
در کلاس درس ادبیات هم که واضح اســت، زمینه و موضوع برای رشــد و توســعه اخلاق و معنویات چه بســیار در اختیار است. به قول سـوزا » (۲۰۰۳) برنامه درسی باید ظرفیتی را در دانش آموزان پــرورش دهد کــه همچنان که درباره موضــوع یادگیری فکر می‌کنند، با نظــر انتقادی به آن بیندیشــند، در ذهن خود با آن درگیر شــوند، ســؤال طرح کنند و آن را ارزیابی کنند. در این صورت است که به استنباط عمیق از موضوع یادگیری دست می‌یابند. اخــلاق و معنویــت محورهای کلیه ارزشهای اســلامی ایرانی اند. برنامه‌های درســی باید توجه دهنــده جنبه‌های اخلاقی و معنوی کارهای فــردی و اجتماعی دانش آموزان باشــند و فرصت های خود سازی و رشد همه جانبه را برای آنها فراهم کنند.
۱. سوزا، دیوید. (۲۰۰۳) مدیریت یا رهبری آموزشی. ترجمه فرخلقا رئیس دانا، انتشارات عابد، تهران.
منبع
مجله رشد تکنولوژی آموزشی, دوره سی و یکم, شماره ۱ مهر ۱۳۹۴