تنبیه معجزه‌آسا
دکتر رضا رستمی
محرومیت زمان‌مند، یکی از اصطلاح‌هایی است که در میان روانشناسان کودک رایج شده. متخصصان، محرومیت زمان‌مند را روش تربیتی می‌دانند که عبارت است از یک وقفه مختصر در فعالیت‌های کودک خاطی. به بیان دیگر گذاشتن کودک در یک مکان کسل‌کننده و ملال آور بلافاصله پس از اینکه رفتار بدی از خود نشان می‌دهد. مدت زمان قرار گرفتن کودک در این محرومیت یک دقیقه به ازای هر سال سنش محسوب می‌شود. در زمینه محرومیت زمان‌مند و استفاده بجا والدین از این محرومیت با دکتر رضا رستمی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و روانپزشک گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در زیر می‌خوانید:
می‌توانید محرومیت زمان‌مند را تشریح کنید؟
محرومیت زمان‌مند به معنای محروم کردن کودک از پاداش‌ها، تقویت‌ها، توجه و فعالیت‌های جالب برای کودک است به دلیل رفتار ناشایست و بدی که کودک از خود نشان می‌دهد یا اینکه رفتاری نامقبول از او سر می‌زند. اگر کودک را در یک مکان ساکت و کسل‌کننده قرار دهید، در واقع مانع از آن می‌شوید که کودک‌تان توجه و سایر پاداش‌ها را به دنبال رفتار نامطلوبش دریافت کند.
آیا استفاده از این روش برای کودک مزایایی را در بر دارد؟
بله. محرومیت زمان‌مند بسیاری از انواع رفتارهای بد را سریعا تضعیف می‌کند، همچنین باعث متوقف شدن دایمی برخی از سوءرفتارها در کودک شده و رفتارهای بهبودیافته جایگزین آن می‌شود. همچنین طبق آمارها نشان داده شده که والدین با طرح روش محرومیت زمان‌مند، احساس خشم و ناراحتی کمتری را تجربه می‌کنند و با این کار والدین یک الگوی منطقی و غیرپرخاشگر برای کودکانشان به حساب می‌آیند. در واقع باید گفت این نوع روش تربیتی دو هدف را دنبال می‌کند که هدف فوری آن توقف سریع رفتار مشکل‌ساز و هدف بلندمدت آن نیز این است که کودک به یک خود‌انضباطی می‌رسد.
کودک وقتی با این نوع محرومیت روبه‌رو می‌شود چه عکس‌العملی را نشان می‌دهد؟
بسیاری از کودکان ترجیح می‌دهند سرزنش شوند تا اینکه هر چند برای مدت کوتاهی با محرومیت زمان‌مند مواجه شوند. کودکان این نوع محرومیت را دوست ندارند زیرا سبب می‌شود آنها تعدادی از فقدان‌های فوری را به صورت مختصر و خفیف تجربه کنند. کودک وقتی در محرومیت زمان‌مند قرار می‌گیرد، توجه خانواده را از دست می‌دهد و از آنجایی که روش محرومیت زمان‌مند فوری و قاطع است کودکان از امکان کمتری برای اجتناب‌کردن از آن برخوردارند.
آیا کودکان در این برهه از محرومیت از خود مقاومت نشان می‌دهند؟
بله. کودک دوست ندارد که رفتار مشکل‌آفرین خود را متوقف کند اما اگر والدین در این زمینه از خود تداوم نشان دهند، کودک رفتارهای دشوار خود را آسان‌تر کنار می‌گذارد.
محرومیت زمان‌مند برای کودک در چه محدوده سنی مناسب است؟
در کل روانشناسان معتقدند این روش را باید در مورد کودکان بین دو تا ۱۲ سال به‌کار برد.
آیا محرومیت زمان‌مند به لحاظ هیجانی به کودک صدمه می‌زند؟
خیر، این کار اگر به درستی مورد استفاده قرار بگیرد شیوه‌ای ایمن و موثر برای متوقف کردن رفتار بد کودک شماست. این شیوه به کودک کمک می‌کند تا به دور از مشکلات هیجانی رشد کند. هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد محرومیت زمان‌مند در صورتی که به درستی مورد استفاده قرار گیرد به لحاظ هیجانی به کودک آسیب برساند.
چه نوع سوءرفتاری مستحق محرومیت زمان‌مند است؟
محرومیت زمان‌مند در کمک به سوءرفتارهای مداوم کودک که دارای رفتارهای پرخاشگرانه، هیجانی و خصمانه هستند موثر است. من دو دسته سوءرفتار طبقه‌بندی کرده‌ام که در مورد رفتارهایی که ما از آن الف یاد می‌کنیم، می‌توان محرومیت زمان‌مند را به‌کار برد که شامل قشقرق، کج خلقی، اذیت کردن سایر کودکان، بددهنی با والدین و بزرگسالان، غصب کردن اسباب بازی‌های کودکان دیگر، پرت کردن اسباب‌بازی، لگد زدن به دیگران، گاز گرفتن، کشیدن مو، پرت کردن آشغال، بدرفتاری یا صدمه زدن به حیوانات اهلی، سیلی زدن، نیشگون گرفتن و جیغ کشیدن، انجام کارهای خطرناک مانند وارد شدن به خیابان، فحش دادن، هل دادن دیگران، مسخره کردن، ادا درآوردن و نافرمانی است و یکسری از سوءرفتارها که ما از آنها به‌عنوان رفتار طبقه ب یاد می‌کنیم که الزامی به استفاده از محرومیت زمان‌مند ندارد مانند: لب ورچیدن، عنق بودن، تحریک‌پذیری، ناتوانی در انجام کارها یا فراموش کردن، قصور در جمع‌آوری اسباب‌بازی، عدم انجام تکالیف، هراسان بودن، وابسته، ترسو و منفعل بودن، گوشه‌گیری، میل به تنها بودن و...، که در این زمینه‌ها والدین باید از بی‌توجهی فعال استفاده کنند.
منظور از بی‌توجهی فعال چیست؟
بر گرفتن تمام توجه خود از کودکی که رفتارهای طبقه ب را از خود نشان می‌دهد. بی‌توجهی فعال، حصول اطمینان از عدم پاداش دادن ناخواسته به رفتار بد کودک از طریق بی‌توجهی است. به‌عنوان مثال در صورت مشاهده رفتارهای طبقه ب اگر کودک در محل ایمنی حضور دارد از اتاق بیرون روید و تا زمانی که ساکت نشده به اتاق بر نگردید. می‌توانید به او پشت کرده و وانمود کنید که توجه‌تان به چیز دیگری جلب شده و هنگامی که رفتار بد کودک‌تان متوقف شد توجه خود را با او معطوف کنید.
می‌توانید چند نمونه از بی‌توجهی فعالی که والدین آن را به‌کار می‌برند، ذکر کنید؟
- از جر و بحث، سرزنش و صحبت کردن با کودک بپرهیزید.
- از تماس چشمی با کودک‌تان خودداری کنید.
- به‌طور مختصر تمام توجه خود را از کودک‌تان بر‌گیرید.
- وانمود کنید که توجه‌تان به یک فعالیت دیگر جلب شده است و هنگامی که کودک‌تان از رفتار بد خود دست برداشت تمام توجه خود را به او معطوف کنید.
منبع
روزنامه شرق - شماره ۱۵۰۵