بیماری فنیل کتونوریا (PKU) در کودکان
بیماری «فنیل کتونوریا» یک بیماری متابولیک نادر است. بیماری‌های متابولیک به دسته‌ای از اختلال‌ها گفته می‌شود که در آن‌ها، یک یا چند واکنش شیمیایی غیرطبیعی سبب بر هم خوردن فرآیند‌های زیستی بدن می‌شود. اسیدآمینه‌ی فنیل آلانین در بسیاری از غذاها وجود دارد و تجزیه‌ی آن در بدن به ساخت پروتئین‌ها و هم‌چنین رشد مغز کمک می‌کند. در بیماری PKU، میزان آنزیمی که اسید آمینه‌ی «فنیل آلانین» را تجزیه می‌کند، بسیار کم است. بنابراین این ماده در بدن انباشته می‌شود و بدون اینکه به مصرف بدن برسد، دفع می‌شود و یا اینکه بر روی برخی بافت‌ها مانند مغز رسوب می‌کند و باعث اختلال در عملکرد آن‌ها می‌شود. بنابراین کودک دچار بیماری PKU، به عقب ماندگی ذهنی دچار شود.
میزان بروز PKU، یک در هر 10000 تا 15000 کودک است. بنابراین بیماری نادری است. ولی با توجه به اختلال شدیدی که ایجاد می‌کند و هم‌چنین هزینه‌های بسیار درمان آن، باید به این بیماری توجه ویژه داشت.
علت بیماری فنیل کتونوریا (PKU)
PKU، یک نقص ژنتیکی است، یعنی به صورت ارثی از والدین به کودک منتقل می‌شود. این نقص ژنتیکی به صورت اتوزومال مغلوب است. مادر و پدر، هر دو، باید دچار نقص ژنتیکی مربوط به PKU، اما بی‌نشانه، باشند تا فرزند آن‌ها با جمع این دو نقص ژنتیکی بدون نشانه، دارای PKU واضح گردد.
عوامل محیطی و دیگر عوامل مثل عفونت‌های رحمی مادر یا مصرف الکل و مواد مخدر و دخانیات در زمان بارداری مادر، در ایجاد خطر ابتلای نوزاد به PKU، اثبات نشده است.
بنابراین تنها راه انتقال شناخته شده‌ی PKU، ازدواج دو نفر مبتلا به اختلال ژنتیکی بدون نشانه (مغلوب) PKU، با هم است. بنابراین پیش از ازدواج، زن و مرد باید از نظر داشتن این اختلال ژنتیکی بررسی شوند.
تشخیص فنیل کتونوریا (PKU)
همه‌ی نوزادان تازه متولد شده از نظر وجود فنیل آلانین در خون، غربال می‌شوند. وجود بیش از اندازه‌ی این اسید آمینه در خون نوزاد، نشان‌دهنده‌ی ابتلای او به PKU است.
آزمایش غربالگري بین روز سوم (پس از 72 ساعت تغذیه با شیر مادر) تا روز پنجم پس از تولد(در صورتی که نوزاد به اندازه کافی با شیر تغذیه شده باشد) انجام می‌شود. براي انجام آزمایش، قطره‌ای از خون پاشنه پای نوزاد (با شرایطی که در مجموعه استانداردهای آزمایشگاهی برنامه PKU ذکر شده است)، بر روی کاغذ فیلتر گرفته می‌شود و به روش رنگ سنجی (جزئیات روش در متن استانداردهای تشخیص آزمایشگاهی در برنامه کنترل PKU آمده است) مقدار فنیل آلانین تعیین می‌گردد.
اگر فنیل آلانین در آزمایش غربالگری، برابر یا بیش از dl/mg 4 باشد، نتیجه غربالگری (سطح یک) مثبت ارزیابی می‌شود و باید با روش HPLC) سطح دوم) بررسی برای تایید انجام شود.
اگر فنیل آلانین در این مرحله (سطح یک) برابر یا بیش از dl/mg 20 باشد، انجام کلیه مراحل سطح دو باید حداکثر در 72 ساعت انجام شود.
نشانه‌های PKU
اگر نوزادی در جامعه‌ای زندگی می‌کند که غربالگری‌های معمول برای او انجام نمی‌شود، ممکن است بدون تشخیص PKU، رشد کند و در ادامه‌ی زندگی خود نشانه‌هایی بروز دهد که والدین و پزشک او از روی این نشانه‌ها به ابتلای‌اش به PKU پی ببرند. این نشانه‌ها این‌ها هستند:
- خواب آلودگی و بی‌حالی زیاد
- مشکلات تغذیه‌ای
- اختلال رشد جسمی و مغزی
- اختلال در خلق و خو و پرخاش‌گری
- اختلال در تفکر و یادگیری
این نشانه‌ها ممکن است در افراد مختلف، شدت متفاوتی داشته باشند. شدت این نشانه‌ها با میزان فنیل آلانین موجود در خون این افراد رابطه‌ی مستقیم دارد.
مشکل اصلی در تشخیص PKU، پس از نوزادی این است که نشانه‌های گفته شده، با بیماری‌های دیگر مثل اختلال‌های طیف اوتیسم یا ناتوانی ذهنی مشترک است و تشخیص این بیماری در میان این اختلال‌ها دشوار است. بنابراین بهتر است غربالگری این بیماری در بدو تولد در همه جا انجام شود تا تشخیص آن در سن بالاتر دشوار نباشد.
درمان PKU
PKU با یک رژیم غذایی خاص درمان می‌شود. نوزادان تازه متولد شده‌ای که از نظر PKU مثبت شناخته شوند، باید درمان‌شان با غذاهای بدون فنیل آلانین آغاز شود.
هدف از رژیم درمانی در فنیل کتونوري:
1 . تامین انرژی بدن به گونهای که بافت‌های پروتئینی بدن آسیب نبیند.
2 . تامین تمامی مواد مغذی برای رشد و حفظ فعالیت‌های طبیعی بدن بیمار؛
3 . تنوع در رژیم غذایی تا برنامه غذایی خسته کننده نباشد؛
4 . حفظ میزان فنیل آلانین سرم در محدوده قابل قبول؛
5 . ایجاد نگرش مثبت و انگیزه در والدین و مراقب‌های کودك مبتلا تا به کنترل بیمـاری و داشتن زندگی عادی در مبتلایان امیدوار باشند.
نکات مهم در زمینه تنظیم رژیم غذایی مبتلایان به فنیل کتونوری:
1 - در مصرف مواد غذایی و داروهایی که در ترکیب آن‌ها از فنیل آلانین یا آسپارتام استفاده شده است بایـد دقت کرد ( آسپارتام یک دی پپتیـد با فنیـل آلانـین اسـت کـه بـه عنـوان شـیرین کننـده مصنوعی در برخی از مواد غذایی و داروها استفاده می‌شود). باید بـه والـدین کودك در این زمینه هم آموزش کافی داده شود. از انواع داروهایی که آسپارتام دارند، می‌توان از فارمنتین بی دی (نـوعی شـربت آنتـی بیوتیـک مخصـوص کودکـان) و داروی کلسـتری پـرآمین (داروی کاهنـده کلسترول خون) نام برد.
هم‌چنین هر قوطی نوشابه رژیمی شیرین شده با آسپارتام به حجم تقریبی 330 میلی لیتر هم
105 میلی گرم فنیل آلانین دارد که این مقدار، 25 تا 50 درصد از کل میزان مجاز دریافـت فنیـل آلانـین روزانـه مبتلایان به PKU است.
2 - دریافت ناکافی انرژی و یا صدمه ناشی از بیماری و عفونت، سبب تجزیه پروتئین‌های بدن و در نتیجه رها شدن آمینه اسیدها از جمله فنیل آلانین به درون خون می‌شود.
3 - زنان بارداری که مبتلا به فنیل کتونوری هستند باید رژیم غذایی خود را زیر نظر کارشناس تغذیه دنبال کنند. کودکانی که میزان فنیل آلانین خون مادران‌شان در زمان بـارداری بـه خـوبی کنترل نشود، می‌توانند به مشکلات قلبی، عقب ماندگی ذهنی و جسمی و میکروسفالی دچار شوند.
4 - تجویز انواع مکمل‌های ویتامینی و املاح، به ویژه روی، منگنـز و نیاسـین در ایـن بیمـاران ضروری است.
5 - بخش عمده مواد مقوی برای کودك باید از شیرهای خشک مخصوص تامین شود که یـا بدون فنیـل آلانین هستند و یا مقدار فنیل آلانین آن‌ها کاهش یافته است. این شیرخشک‌ها طعم خوشایندی ندارند، اما بـا توجـه به اهمیت مصرف آن‌ها در کنترل بیماری، لازم است که کودکان مبتلا به طعم آن‌ها عادت کنند.
6 - تا شش ماهگی از فرمول‌های مخصوص به همراه شیر مادر و یا شیر خشک و پس از شش ماهگی و با آغاز تغذیه تکمیلی، با مصرف مناسب سبزی‌ها، غلات و میوه‌ها در کنـار فرمول‌های مخصوص، انرژی بدن این کودکان تامین می‌شود.
7 - در تنظیم رژیم غذایی مبتلایان به فنیل کتونوری، همکاری و مشارکت والدین بسیار مهم است.
8- شروع تغذیه تکمیلی در شیرخواران مبتلا، مانند سایر شیرخواران در شش ماهگی است.
9- در کنار غذای مخصوص، می‌توان از مربا، شکر، عسل، روغن‌ها و نشاسـته ذرت کـه فاقـد فنیـل آلانـین هستند استفاده کرد.
10- از آبنبات‌هایی که در ترکیب آن‌ها از کاکائو استفاده نشـده و بسـتنی یخـی هم می‌توان در تغذیه این کودکان استفاده کرد.
11- شیر مخصوص فنیل کتونوری باید حداقل 4 وعده و به میزان مساوی در هر وعـده مصرف شود.
مصـرف ناکـافی این نوع شیر (به عنوان تنها منبـع غنـی از انواع اسید آمینه در این بیماران)، مانع از ساخته شـدن پـروتئین و در نتیجـه بـاقی مانـدن اسـید آمینـه فنیـل آلانین در خون می‌گردد.
12- عفونت، سرماخوردگی، اسهال، تزریق واکسن و صدمات ناشی از آسیب دیدگی‌ها و جراحـات موجـب افـزایش سطح فنیل آلانین در خون کودکان می‌شود. در این مدت رژیم ویژه درمانی برای این کودکان تجویز می‌شود.
عوارض احتمالی PKU در کودکان
کودکی که مبتلا به PKU است، در زمان رشد در رحم ممکن است در معرض مقدار بسیار بالایی از فنیل آلانین باشد که می‌تواند سبب کاهش وزن هنگام تولد، رشد کُند، سر کوچک و اختلال‌های قلبی شود و حتی جنین شانس خود را زنده ماندن از دست بدهد و سقط شود.
PKU درمان نشده می تواند می‌تواند سبب بروز این مشکلات شود:
- تاخیر در رشد
- مشکلات قلبی عروقی
- ناتوانی ذهنی
- کوچکی سر(میکروسفالی)
- مشکلات رفتاری
- تشنج
- اگزما
- ریزش مو
- کم‌رنگ شدن مو
- رنگ پریدگی صورت
- تاخیر در رشد جسمی
- بوی بد دهان
پیشگیری از PKU
خانم هایی که دارای ژن PKU مغلوب هستند باید در زمان باروری غذاهایی با فنیل آلانین کم مصرف کنند. ممکن است جنین آن‌ها دچار PKU باشد و فنیل آلانین از راه خون بند ناف مادر به او برسد.
از سویی بهتر است زوجی که دارای PKU مغلوب هستند با هم ازدواج نکنند تا از تولد کودک مبتلا به PKU نشانه‌دار جلوگیری کنند.
جمع‌بندی
فنیل کتونوریا (PKU) یک اختلال متابولیکی نادر است. کودکان مبتلا به PKU نمی‌توانند اسید آمینه‌ای به نام فنیل آلانین را تجزیه کنند. فنیل آلانین در بسیاری از غذاهای رایج وجود دارد و اگر تجزیه نشود، می‌تواند در جریان خون کودکان جمع شود و در نتیجه سبب اختلال در رشد، خلق‌و‌خو و تحصیل شود.
با درمان و محدودیت‌های غذایی، کودک مبتلا به PKU می‌تواند به رشد طبیعی خود ادامه دهد و دچار مشکل خاصی نشود.
امروزه، همه‌ی نوزادان تازه متولد شده در ایران با آزمایش خون از نظر PKU غربال می‌شوند. در این میان برخی کودکانی که از کشورهای کمتر توسعه یافته‌ی همسایه وارد کشور می‌شوند، ممکن است غربالگری نشده باشند بنابراین پیش از ورود آن‌ها به مدرسه از نظر نشانه‌های PKU و هم‌چنین سطح خونی فنیل آلانین باید بررسی شوند تا به مدارس ویژه‌ی کودکان مبتلا به ناتوانی ذهنی معرفی شوند.
امروزه با توسعه‌ی فناوری‌های تولید غذاهای رژیمی، درمان PKU بسیار آسان شده است. ولی باید در نظر گرفت که این غذاها بسیار گران هستند و همه‌ی خانواده‌هایی که دارای فرزند مبتلا به PKU هستند، توان خرید این غذاها را ندارند. بنابراین برای کاهش عوارض این اختلال، باید موسسات مربوطه از جمله سازمان‌های بیمه‌ای و انجمن‌های مردم نهاد خیریه، به این خانواده‌های کم درآمد برای درمان PKU کمک کنند.
دیگر تصاویر
ویراستار
عادله خلیفی
مترجم
منبع
Growth, Protein and Energy Intake in Children with PKU Taking a Weaning Protein…, Health Related Quality of Life assessment among early-treated Hungarian adult P…, Strategies to engage lost to follow-up patients with phenylketonuria in the Uni…, Outcomes in pediatric studies of medium-chain acyl-coA dehydrogenase (MCAD) def…, درس نوشته‌هایی از دکتر فرهاد مهجوریان(متخصص اطفال)
لینک کوتاه