لکنت زبان و اختلال گفتاری در کودکان

با وجود بمباران تصویری که امروزه در زندگی ما وجود دارد، باز هم زبان مهمترین وسیله ارتباطی به شمار می‌رود. بنابراین اگر در این حوزه آسیبی وجود داشته باشد حتماً ارتباط فردی دچار اختلال می‌شود. صحبت کردن با یکدیگر و در میان گذاشتن افکار، جزء نیازهای اساسی انسان است. زبان به کودک این امکان را می‌دهد که نگرانی‌ها و احتیاجات خود را بیان کند، شادی‌هایش را در میان بگذارد و با انسان‌های دیگر ارتباط برقرار کند. برای کسی که می‌تواند بدون اشکال صحبت کند، صحبت کردن امری عادی است. 

مقاله لکنت زبان در کودکان، نشانه‌ها و درمان آن را در آموزک بخوانید

والدین و مربیان نباید کاری کنند که کودک کمتر حرف بزند

با وجود بمباران تصویری که امروزه در زندگی ما وجود دارد، باز هم زبان مهمترین وسیله ارتباطی به شمار می‌رود. بنابراین اگر در این حوزه آسیبی وجود داشته باشد حتماً ارتباط فردی دچار اختلال می‌شود. صحبت کردن با یکدیگر و در میان گذاشتن افکار، جزء نیازهای اساسی انسان است. زبان به کودک این امکان را می‌دهد که نگرانی‌ها و احتیاجات خود را بیان کند، شادی‌هایش را در میان بگذارد و با انسان‌های دیگر ارتباط برقرار کند. برای کسی که می‌تواند بدون اشکال صحبت کند، صحبت کردن امری عادی است. به هر حال اگر رشد زبانی حاصل نشود یا بسیار کند پیش رود، جای تأمل دارد (انله، ۱۳۸۳، ص ۴۲ و ۴۳) یکی از پیچیده‌ترین پدیده‌های اختلالات گفتاری، عارضه لکنت است که اصولادر دوران کودکی، بویژه در دوران پیش از دبستان، به علل متعدد و ناشناخته‌ای به وجود می‌آید.

لکنت زبان چیست؟

در این زمینه محققان تعاریف و تعابیر گوناگونی ذکر کرده‌اند، اما در اینجا به تعبیر دکتر (وان رایپر) که متداول‌ترین و جامع‌ترین تعریف راجع به لکنت است، اکتفا می‌کنیم. وی بر این باور است که لکنت زمانی پدید می‌آید که در جریان طبیعی گفتار، وقفه‌ای ناگهانی و غیر طبیعی به واسطه تکرار صداها، هجاها، کلمات و حتی عبارات، کشیده گویی صداها و نیز میان پرانی صداها، هجاها، کلمات و گیر یا قفل شدن دهان ایجاد شود که بعضاً با رفتارهایی همراه است. بنابراین لکنت یک پدیده فوق العاده پیچیده روانی - حرکتی است که در روند طبیعی گفتار فرد بر اثر تکرار، گیر، کشیده گویی و... بروز می‌یابد و به شکل‌های خفیف، متوسط و شدید ظاهر می‌گردد. در یک جمله می‌توان گفت: لکنت، اختلال در گفتار است که به صورت لحظه‌ای و موقتی در جریان گفتار پیش می‌آید و لحظاتی بعد، گفتار به شکل روان و سلیس ادا می‌شود. ناگفته نماند که در برخی از کتاب‌ها دو نوع لکنت به شرح زیر مطرح شده است:

۱- لکنت آغازین (اولیه)

این نوع لکنت به حالتی اطلاق می‌شود که در آن فرد، تنش و اضطراب ندارد و نسبت به مشکل خود ناآگاه است. در این نوع لکنت، فراوانی و شدت لکنت فرد و نیز رفتارهای وابسته به آن بسیار کم می‌باشد.

۲- لکنت پیشرفته (ثانویه)

به حالتی اطلاق می‌شود که فرد از مشکل خود آگاه است و دارای اضطراب و رفتارهای وابسته می‌باشد هم چنین فراوانی و شدت لکنت وی در سطح بالاست. (فرازی، ۱۳۷۶، ص ۵) لکنت زبان شایع‌ترین نوع اختلال کلامی کودکان است، اما در سنین بالاتر هم ممکن است به وجود بیاید که بیشتر وقت‌ها این مشکل ناشی از تصویری منفی از یک تجربه شخصی است. بر اساس تحقیقات انجام شده لکنت معمولاقبل از سنین ۷-۸ سالگی شروع می‌شود (۵۸% موارد) و به ندرت در سنین بالاتر اتفاق می‌افتد. گاهی وقت‌ها لکنت زبان کودکان ۲-۵ ساله در اثر ترس کودک از صدایی خاص و حیواناتی مثل: سگ، گربه یا تهدید و کتک خوردن و غیره اتفاق می‌افتد. اما پدید آمدن لکنت در سنین بالاتر در اثر عوامل فیزیکی مانند: صدمات مغزی و آسیب روانی- اجتماعی است. (فرازی، ۱۳۷۶ ص ۵)

افرادی که دچار لکنت‌اند مشخصه ظاهری ندارند و تنها با صحبت کردن نمایان می‌شود که آنها لکنت دارند. به همین علت این قبیل افراد از صحبت کردن با افراد غریبه خودداری می‌کنند، چون می‌ترسند لکنتشان هنگام صحبت کردن با دیگران آشکار شود. فرد مبتلابه لکنت زبان برای رهایی از لکنت، نهایت سعی خود را می‌کند که در صحبت‌هایش دچار لکنت نشود، ولی با این حال باز هم دچار لکنت خواهد شد. بنابراین نباید به او تذکر داد که تمام سعی خود را به بکند تا هنگام صحبت، لکنت نداشته باشد. 

کودک لکنتی در دوست شدن با دیگران دچار مشکل می‌شود و این مسئله او را پریشان خاطر می‌کند، کودکی که دچار لکنت زبان است می‌خواهد دیگران به جای او صحبت کنند، زیرا در هنگام صحبت کردن احساس شکست می‌کند. او نمی‌خواهد به تلفن پاسخ دهد، زیرا می‌ترسد طرف دیگر او را مسخره کند. 

والدین اظهار می‌دارند که فرزندمان وقتی نزد ماست زیاد صحبت نمی‌کند، همچنین علاقه زیادی به تنهایی دارد. در حقیقت کودک سعی می‌کند از موقعیت‌هایی که مجبور به صحبت کردن می‌شود اجتناب کند و به تنهایی پناه می‌برد، زیرا از دچار شدن به لکنت می‌ترسد. احساس می‌کند که دیگران درک نمی‌کنند او چه احساسی دارد، زیرا خودشان در چنان موقعیتی نبوده‌اند. گاهی مواقع کودک لکنتی مایل به صحبت کردن نیست، با اینکه می‌داند چه می‌خواهد بگوید. گاه ممکن است در موقعیت‌های خاص از صحبت کردن اجتناب کند. 
اما در بیشتر مواقع دلیل ترس او از صحبت کردن، عکس العمل‌های طبیعی افراد است که در مقابل وقایع غیر طبیعی از خود نشان می‌دهند. 

دیگران باید درک کنند که این مسائل جنبه‌های خاصی از لکنت‌اند که کودک نباید به خاطر آنها خجالت بکشد یا درصدد پنهان کردن آن باشد. همچنین این موضوع را باید در نظر داشت که لکنتی بودن همراه با مسائل آن بدین معنا نیست که فرد لکنتی، آدمی غیرطبیعی است، زیرا کودک، عکس العمل‌هایی از خود نشان می‌دهد که در شرایط خاص طبیعی‌اند.

لکنت کودک دارای لکنت در مدرسه

لکنت کودک در محیط مدرسه در مقابل دوستان، معلمان، مدیر و دیگر افرادی که در مدرسه حضور دارند او را عذاب می‌دهد و به همین دلیل گاهی او سعی می‌کند خود را از دید آنها پنهان کند، از این رو باید به او کمک کرد تا با این مشکل کنار بیاید. به کودک بگویید درصدد آن نباشد تا لکنت زبان خود را در مقابل دیگران پنهان کند. باید به او آموزش داد که چگونه با مشکل خود کنار بیاید، آن را بپذیرد و برای رفع آن تمام سعی خود را بکند.

درس جواب دادن در کلاس درس

به طور تقریبی همه کسانی که لکنت دارند به جای اینکه در کلاس به سؤالات جواب بدهند، می‌گویند: (نمی‌دانم)، در حالی که جواب سؤال را می‌دانند. در آن لحظه کودک از ترس لکنت رها می‌شود، اما بعد احساس کسالت می‌کند، زیرا توانایی واقعی خود را ظاهر نساخته است. دانش آموز لکنتی معمولابه هنگام خواندن کتاب، برای پیشگیری از لکنت به خط‌های بالاو پایین توجه می‌کند، چون او نگران است که در خواندن دچار لکنت شود. در واقع دانش آموز لکنتی خواندن خود را پیش‌بینی می‌کند. علت قفل یا لکنت او هم از یک طرف ترس از لکنت و از طرف دیگر تجربیات تلخ گذشته است که به نحوی او را تهدید می‌کند. 

اگر در هنگام خواندن دچار مشکل شود و دانش آموزان دیگر به او بخندند، این تجربه تلخ در روند خواندن کودک از روی مطلب اثر نامطلوب به جا می‌گذارد و احساس ترس و تشویش بیشتری در او به وجود می‌آورد. دانش آموز لکنتی در هنگام خواندن مطلب در مقابل دانش آموزان دیگر، چون فکر می‌کند در هنگام مکث کردن و لکنت، شنونده خود را در انتظار گذاشته است، سعی می‌کند برای رفع این مشکل و فشار زمانی موجود سریع‌تر صحبت کند یا مطلب را بخواند به همین دلیل بیشتر دچار لکنت و مکث می‌شود. کودکانی که لکنت دارند برای رهایی از مشکل خود سعی می‌کنند کودکان و همکلاسی‌های خود را به نحوی مورد تمسخر قرار دهند. مثلاهمکلاسی چاق خود را مسخره می‌کنند.

ارتباط لکنت زبان کودک با وراثت

هیچ کس به طور قطع نمی‌تواند بگوید که لکنت ارثی است یا نه؟ نقش وراثت کاملاپیچیده است ولی دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که مشکلات گفتار و زبان به نوعی ژنتیکی است. با این حال اگر وراثت عاملی در به وجود آمدن لکنت باشد نقش آن کاملامبهم است، مانند رنگ چشم و مو که قابل پیش‌بینی نیست. (فرازی، مرتضی ۱۳۷۶، ص ۱۲)

احتمال بروز لکنت در کودکان چپ دست

افراد چپ دست بیشتر از افراد دیگر ممکن است دچار لکنت شوند. طبق یافته‌های موجود، حدود ۳۰% افراد لکنتی را چپ دستان تشکیل می‌دهند، زیرا مرکز گفتار در افراد چپ دست در نیمکره چپ مغز است که الگوی بسیار پیچیده‌ای دارد و بنابراین، این حالت سبب ناهماهنگی‌هایی در ساماندهی و برنامه‌ریزی و اجرای گفتار می‌شود و گاهی به صورت لکنت قابل مشاهده است. 

تظاهرات و حالات گفتار کودکی که لکنت زبان دارد

1. تکرار: بارزترین و مهمترین ویژگی گفتار فرد لکنتی تکرار است. فرد لکنتی به طور ناگهانی و غیر ارادی صداها، کلمات و عبارات را تکرار می‌کند. 
2. کشیده گویی: یکی از مواردی که در افراد لکنتی فراوان دیده می‌شود (کشیده گویی) یا طولانی ادا کردن است. کشیده گویی عبارت است از طولانی ادا کردن کلمات، هجاها، صداها (بویژه واژه‌ها)
3. گیر یا قفل: گاهی اوقات فرد لکنتی در اثر انقباض‌های ناگهانی و غیر ارادی دستگاه متولی گفتار، بویژه حنجره و لب‌ها، برای لحظاتی کوتاه از گفتن کلمه یا عبارت باز می‌ماند و وقفه‌ای در استمرار گفتار پیش می‌آید (دهان قفل می‌شود) و پس از رفع انقباض اندام گفتاری، کلمه مورد نظر به تندی و با شتاب بیان می‌شود. این حالت به درجه و شدت لکنت بستگی دارد. 
4. تغییر صدا: وقتی یکی از علائم لکنت در فرد ظاهر می‌شود، صدایش هم از نظر بلندی، شدت، ارتفاع (زیر و بمی) و کیفیت، دستخوش اختلال می‌شود. این تغییرات در افراد لکنتی فقط در زمان وقوع لکنت رخ می‌دهد. 
5.  سرعت ناموزون: سرعت گفتار فرد لکنتی اغلب آهسته است و ریتم منظمی ندارد (به صورت نامنظم و آهسته) این حالت زمانی است که فرد در جریان گفتار مبتلابه لکنت شود و در بقیه موارد احتمال دارد که معمولی یا اندکی سریع‌تر از حد معمول باشد. 
6. میان پرانی یا میان اندازی: در افراد لکنتی زیاد دیده می‌شود که صداها، هجاها، کلمات یا عبارتی را به میان صحبت خود می‌آورند تا فاصله بین کلمات و جملاتشان را پر کنند و به عبارتی لکنت خود را پنهان سازند. 
7. مکث یا توقف: تنفس افراد لکنتی با افراد غیر لکنتی تفاوت دارد، افراد لکنتی تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای در الگوهای دم و بازدم از خود نشان می‌دهند. البته ظرفیت دم و بازدم افراد لکنتی در حالت غیر گفتاری فرقی با افراد غیر لکنتی ندارد. توقف یا مکث در فرد لکنتی ممکن است جنبه فیزیولوژیک نداشته باشد و بر اثر عادت‌های غلط ایجاد شده باشد و ممکن است فیزیولوژیک باشد (مکث تنفسی) خود به حالت دم صدادار (صحبتش همراه با صداست) و بازدم بیش از حد (بین جملات هنگام صحبت فاصله کوتاه می‌افتد) می‌باشد (فرازی، ۱۳۷۶ ص ۱۷) 

عواملی که سبب افزایش لکنت زبان در کودکان می‌شود عبارتند از:

• الف) اعتماد به نفس پایین
• ب) احساس عدم امنیت
• ج) ترس از لکنت در مقابل دیگران
• د) صحبت کردن در مقابل غریبه‌ها
• ه) ضعف و ناامیدی در رسیدن به هدف
• و) هیجان زدگی هنگام صحبت کردن
• ز) خستگی یا فشار روانی زیاد
• ح) تند و سریع صحبت کردن
• ط) مشاهده عکس العمل‌های دیگران در مورد لکنت

پیشنهادهایی برای درمان لکنت زبان در کودکان

هیچ کس علاج قطعی برای لکنت پیدا نکرده است. البته گاهی اتفاق‌هایی می‌افتد که استثناء هستند، نه قاعده. پدر و مادری که در درمان فرزندشان بیش از حد نگرانی نشان دهند، کودک را نسبت به مشکل خود آگاه می‌کنند و در نهایت کودک نسبت به گفتار خویش بیش از پیش حساس شده، ممکن است مقاومت منفی نیز نشان دهد. در حقیقت دیدگاه مثبت یا منفی دیگران در مورد لکنت می‌تواند در فرد لکنتی هم همان دیدگاه را ایجاد کند. عکس العمل‌های دیگران نسبت به لکنت کودک است که او را بیزار می‌کند. در این زمینه معمولامشاهده شده است که والدین مرتکب عکس العمل‌های مختلفی از قبیل: احساس نگرانی، اعتراض، تنبیه، تحقیر، تعجیل و تجویز می‌شوند که این موارد می‌تواند تاثیرات جبران ناپذیری بر گفتار کودکان داشته باشد. 
به عبارت ساده‌تر، عکس العمل‌های والدین به گونه‌های زیر است:  

• چرا بچه من این طور حرف می‌زند؟ (نگرانی)
•  بچه، چرا این طور حرف می‌زنی؟ (اعتراض)
• حرف نزن بچه. (تنبیه)
• خجالت نمی‌کشی این طور حرف می‌زنی؟ (تحقیر)
• زودباش حرف بزن، کار دارم. (تعجیل)
• آرام‌تر صحبت کن. (تجویز)

برای اکثر افراد لکنتی مسائل و مشکلاتی پیش می‌آید که بر احساسات و رفتار آن‌ها تأثیر می‌گذارد. برخی والدین اظهار می‌دارند که بیشتر از آنکه از لکنت فرزندانشان ناراحت شوند، عصبانیت، برخورد تند و بی‌ادبانه کودک به هنگام لکنت آنها را ناراحت می‌کند. 
کودک دچار لکنت هنگام تلفظ کلمات سخت به گلو، سینه و دهان خود فشار وارد می‌کند. بهترین کمک به افراد لکنتی این است که به آنها اجازه دهیم جملات ناتمام خود را تمام کنند. کودک دچار لکنت را نباید از انجام کارهایی که نیاز به صحبت کردن دارد (خرید کردن) منع کرد. اجازه بدهید او در جمع و گروه‌ها شرکت کند و به او مسئولیت برخی کارها را بسپارید، به طوری که به کودک از نظر روانی لطمه‌ای وارد نشود. افراد لکنتی با تحت درمان قرار گرفتن توسط یک گفتار درمانگر و امید به بهبود داشتن، راحت‌تر و با دید بازتری می‌توانند با لکنت خود برخورد کنند. وقتی کودک می‌تواند بر لکنت خود غالب شود که باورهای خود را تغییر دهد. فرد لکنتی با کار و تلاش خودش و شاید هم کمک گرفتن از دیگران می‌تواند به مرحله‌ای برسد که نیاز نباشد از موقعیت‌هایی که می‌ترسد در آن دچار لکنت شود، اجتناب کند یا لکنت خود را مخفی سازد، بلکه می‌تواند نحوه صحبت کردن خود را تغییر دهد.

نتیجه گیری

زبان در کودکان به تدریج بین سه تا پنج سالگی رشد می‌یابد. شتاب در حرف زدن، جابه جایی کلمات و حروف الفبا یا لکنت زبان هم می‌تواند در این مرحله به طور عادی بروز کند. فردی که دچار لکنت زبان است بیشتر از نوعی تعارض نا خودآگاه رنج می‌برد. او از یک طرف نیاز دارد که حرفی را با کسی در میان بگذارد و از طرف دیگر می‌ترسد که هنگام حرف زدن، اصول صحیح حرف زدن را رعایت نکند و اشتباهی مرتکب شود. کودکان خیلی زود به اشتباهات خود پی می‌برند. برای اینکه آنها را برای اشتباهات کلامی‌شان خجالت زده نکنیم باید بگذاریم همان طور که می‌توانند، صحبت کنند. همیشه خودمان به عنوان الگو با آنها درست و واضح صحبت کنیم. لکنت زبان هم مانند دیگر اختلالات گفتاری باید هر چه زودتر توسط متخصص گفتار درمانی، درمان شود. برای اینکه ترس کودک از حرف زدن از بین برود، تا جای ممکن نباید غلط‌های گفتاری او را به رخش کشید. در عوض، گوش دادن با صبر و حوصله به حرف‌های کودک مهم است. بنابراین پدر و مادر و مربیان او نباید کاری کنند که کودک کمتر حرف بزند. 

منابع و مآخذ:

• آسیب‌شناسی ناروانی گفتارها - انله، ایزولده- ترجمه سپیده خلیلی - انتشارات پیدایش 
• مجله پیوند “تابستان ۱۳۸۴ - شماره‌های ۳۰۹ -۳۱۱-۳۱۰ ”
• مجله رشد آموزش ابتدایی “فروردین ۱۳۸۲ - شماره ۴۹ ”